Wat is oversterfte?

“Oversterfte” – een woord dat je de laatste jaren vaak voorbij hebt zien komen, vooral na de COVID-19-pandemie. Maar wat betekent het eigenlijk, waar komt het vandaan, en waarom roept het zoveel discussie op? Tijd om de feiten op een rij te zetten en de nuances aan te brengen die vaak verloren gaan in het geschreeuw.”

Oversterfte is een statistische term die wordt gebruikt om aan te geven dat er in een bepaalde periode meer mensen overlijden dan je op basis van eerdere jaren zou verwachten. Het is een belangrijk concept in de demografie en volksgezondheid, omdat het kan wijzen op ongebruikelijke omstandigheden, zoals pandemieën, extreme weersomstandigheden of andere maatschappelijke factoren.

In normale jaren ligt het aantal sterfgevallen redelijk stabiel. Maar zodra er een piek is – zoals tijdens een griepepidemie, een hittegolf, of een pandemie – spreken we van oversterfte. Het is dus geen nieuwe term, maar een fenomeen dat al eeuwen wordt geanalyseerd.

Een blik op de geschiedenis

Oversterfte is geen fenomeen van de 21e eeuw. Denk bijvoorbeeld aan de middeleeuwse pestepidemieën, waarin hele dorpen werden weggevaagd. In die tijd was er uiteraard geen sprake van statistieken, maar kronieken schreven wel degelijk over “ongebruikelijk hoge sterfte.”

Meer recent werden grote sterftepieken zichtbaar tijdens de Spaanse griep (1918-1920), de Tweede Wereldoorlog en de hongersnood van 1944-1945. In al deze gevallen waren de oorzaken duidelijk: een virus, oorlog, of voedseltekorten.

Met de komst van moderne statistiek en demografisch onderzoek in de 19e en 20e eeuw werd het gemakkelijker om oversterfte nauwkeurig te meten en te analyseren. Het werd een waardevol instrument om de impact van rampen of crises te begrijpen.

Sinds wanneer wordt oversterfte gemeten?

Het systematisch meten van oversterfte begon in de 19e eeuw, toen landen zoals Nederland startten met het verzamelen van sterftecijfers dankzij de opkomst van moderne statistiek. Sinds de oprichting van het CBS in 1899 worden deze cijfers in Nederland nauwgezet bijgehouden en geanalyseerd.

In de 20e eeuw verfijnden statistische methoden, waardoor het mogelijk werd om sterftecijfers te vergelijken met historische data. Dit maakte oversterfte een belangrijk instrument om de impact van pandemieën, oorlogen en andere gebeurtenissen op de volksgezondheid te begrijpen.

Tegenwoordig wordt oversterfte wereldwijd actief gemonitord door organisaties zoals het CBS en RIVM, die wekelijkse sterftecijfers publiceren om trends in de volksgezondheid te volgen.

Waarom is oversterfte nu zo’n hot topic?

De COVID-19-pandemie heeft oversterfte ineens op de kaart gezet. Plotseling hoorde je iedereen – van nieuwslezers tot buurmannen – praten over sterftecijfers. En met reden: COVID-19 zorgde wereldwijd voor een scherpe piek in sterftecijfers.

Maar nu we uit de acute fase van de pandemie zijn, blijven sommige mensen wijzen op “onverklaarbare” oversterfte. Dit is voer voor speculatie, vooral op sociale media. Sommigen koppelen het aan vaccinaties, anderen aan de langdurige effecten van COVID-19 zelf. En dan zijn er nog de opportunisten die iedere afwijking in sterftecijfers aangrijpen om hun eigen narratief te ondersteunen.

Waar komt die nuance kijken?

Het analyseren van oversterfte is complex. Hier zijn een paar punten die vaak over het hoofd worden gezien:

1. Langetermijneffecten van COVID-19:
   Zelfs na de acute pandemie blijven mensen overlijden aan indirecte gevolgen, zoals long COVID, uitgestelde medische zorg, of verergering van bestaande aandoeningen. Dit kan bijdragen aan oversterfte.
2. Vergrijzing:
   De bevolking in Nederland (en veel andere landen) vergrijst snel. Dat betekent dat er elk jaar meer mensen overlijden simpelweg omdat er meer ouderen zijn. Dit natuurlijke proces wordt soms ten onrechte toegeschreven aan andere factoren.
3. Andere factoren:
   Oversterfte kan ook worden beïnvloed door zaken zoals hittegolven, luchtvervuiling, of maatschappelijke veranderingen, zoals toenemende mentale gezondheidsproblemen.
4. Selectieve interpretatie:
   Mensen gebruiken vaak cijfers die hun narratief ondersteunen, zonder naar de bredere context te kijken. Bijvoorbeeld: een piek in sterfte kan deels verklaard worden door het uitblijven van sterfte in voorgaande jaren (ook wel “ondersterfte”).

Hoe kun je oversterfte begrijpen zonder te verdwalen in het debat?

• Bekijk het in context: Kijk naar meerdere jaren en niet alleen naar geïsoleerde periodes.
• Vraag om bronnen: Als iemand schreeuwt over oversterfte door vaccinaties, vraag dan naar wetenschappelijke publicaties en harde data.
• Wees kritisch op extreme claims: Zowel aan de kant van complotten als bij officiële instanties kunnen cijfers selectief worden geïnterpreteerd.

Conclusie

Oversterfte is een complex fenomeen dat al eeuwen wordt bestudeerd, maar pas sinds de COVID-19-pandemie een veelbesproken onderwerp is geworden. Hoewel het begrijpelijk is dat mensen vragen stellen bij ongebruikelijke sterftecijfers, moeten we ons blijven baseren op feiten en wetenschap.

Laten we dit duidelijk stellen: er is absoluut geen bewijs dat oversterfte verband houdt met vaccinaties. De meest vooraanstaande wetenschappelijke studies en gezondheidsorganisaties wereldwijd hebben dit herhaaldelijk bevestigd. Oversterfte wordt voornamelijk verklaard door factoren zoals de langetermijneffecten van COVID-19 zelf, vergrijzing, en uitgestelde zorg tijdens de pandemie.

Het blijft belangrijk om kritisch te blijven kijken naar informatie, vooral in een tijd waarin misinformatie en speculaties vaak luider klinken dan feiten. Gebruik je verstand, blijf bij de wetenschap, en laat de cijfers spreken – niet de schreeuwers.

FAQ

Meer lezen?

Hieronder vindt u een selectie van betrouwbare artikelen en rapporten die diepgaand inzicht bieden in het fenomeen oversterfte, met een focus op de periode tijdens en na de COVID-19-pandemie:

1. Oversterfte en doodsoorzaken in 2020 tot en met 2022
   Dit rapport van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) analyseert de sterftecijfers en doodsoorzaken in Nederland gedurende de pandemiejaren. Centraal Bureau voor de Statistiek
2. Vaccinatie en (over)sterfte
   Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) onderzoekt in dit artikel de relatie tussen COVID-19-vaccinaties en sterfte, inclusief de effectiviteit van vaccins in het voorkomen van overlijden door COVID-19. RIVM
3. 2022 derde jaar op rij met oversterfte
   Een nieuwsbericht van het CBS dat de aanhoudende trend van oversterfte in 2022 bespreekt, met regionale verschillen en mogelijke oorzaken. Centraal Bureau voor de Statistiek
4. Onderzoek naar redenen en oorzaken van oversterfte in de coronacrisis
   ZonMw beschrijft in dit artikel de lopende onderzoeken naar de oorzaken van oversterfte tijdens de COVID-19-crisis, met aandacht voor diverse factoren die hebben bijgedragen aan de verhoogde sterfte. ZonMw
5. Sterfte, oversterfte en doodsoorzaken in cijfers en grafieken
   AlleCijfers.nl biedt een overzicht van sterftecijfers, inclusief oversterfte en doodsoorzaken, gepresenteerd in duidelijke grafieken en tabellen. AlleCijfers
6. Rapport over oversterfte en COVID-19-vaccinatie aangepast; conclusie onveranderd
   Het Nivel heeft dit rapport aangepast en opnieuw gepubliceerd, waarin verschillen in oversterfte tussen gevaccineerden en ongevaccineerden tijdens de pandemie worden onderzocht. Nivel
7. Verslag congres oversterfte
   ZonMw rapporteert over een wetenschappelijk congres dat dieper ingaat op oversterfte tijdens de coronacrisis, met bijdragen van diverse experts en onderzoekers. ZonMw
8. Sterfte en oversterfte in 2020 en 2021
   Een gezamenlijk eindrapport van CBS en RIVM dat de sterfte en oversterfte tijdens de eerste twee jaren van de pandemie in detail beschrijft. RIVM
9. COVID-19 vaccinatie en sterfte in 2022: Kans op sterfte aan COVID-19 en andere oorzaken
   Dit RIVM-rapport onderzoekt de kans op overlijden aan COVID-19 en andere oorzaken na vaccinatie in 2022, met aandacht voor de effectiviteit van herhaalprikken. RIVM

Deze bronnen bieden uitgebreide en betrouwbare informatie over oversterfte, de invloed van COVID-19, en de rol van vaccinaties. Ze zijn essentieel voor een diepgaand begrip van de demografische en epidemiologische trends in recente jaren.