De Complotdenker: Wie is Het en Hoe Word Je Dat?
We kennen ze allemaal: de mensen die er heilig van overtuigd zijn dat de maanlanding een hoax is of dat de aarde plat is. Tijdens de coronapandemie kreeg deze groep ineens meer gezichten, meer stemmen, en – zo leek het – meer aanhang. Maar wie zijn deze mensen? Wat drijft hen om complottheorieën te omarmen en hoe ontstaat dit fenomeen?
De Complotdenker Ontleed: Een Profiel
Uit onderzoek, zoals beschreven in dit wetenschappelijke artikel, blijkt dat complotdenkers vaak bepaalde psychologische kenmerken delen. Zo zijn ze vaker geneigd om patronen te zien waar die niet bestaan en vertonen ze een verhoogde neiging tot cognitieve bias, zoals confirmation bias (het zoeken naar informatie die hun bestaande overtuigingen bevestigt). Stressvolle gebeurtenissen en een gevoel van machteloosheid vergroten de kans op complotdenken aanzienlijk.
Een persoonlijke ervaring: In mijn eigen familie heb ik dit van dichtbij meegemaakt. Mijn familielid was goed opgeleid, maar na een periode van werkloosheid en tegenslagen begon ze zich af te zetten tegen de samenleving. Werk vinden lukte niet, en dat lag natuurlijk niet aan de arbeidsmarkt, maar aan ‘de elite’ die haar tegenwerkte. Dagenlang zat ze op internet, steeds bozer wordend. Toen corona kwam, ging het hek helemaal van de dam.
Ze stuurde me filmpjes van atleten die ‘zomaar’ dood neervielen op het veld. De ironie? Sommige van die video’s waren jaren voor de pandemie opgenomen. Anderen bleken simpelweg corona te hebben gehad of leden aan een medische aandoening. Ik heb zelfs met haar zo’n filmpje ontleed. Elk geval bekeken, achtergrond opgezocht. Conclusie? Niks met vaccinatie te maken. Maar tot op de dag van vandaag zweert ze dat Ousmane Dembélé, die gewoon nog vrolijk op het EK meespeelde, allang onder de groene zoden ligt.
Een complotdenker is niet altijd de clichématige man met een aluminium hoedje. Ze zijn jong en oud, hoog- en laagopgeleid, man en vrouw. Complotdenkers kunnen in alle lagen van de samenleving voorkomen. Toch zijn er bepaalde overeenkomsten te vinden bij mensen die vatbaar zijn voor complottheorieën.
Kenmerken van complotdenkers:
- Wantrouwen tegen autoriteit: Overheden, media en wetenschappers worden vaak gewantrouwd. Logisch toch? Want de overheid heeft niets beters te doen dan massaal je Facebook-berichten af te luisteren.
- Zoektocht naar zingeving en controle: In een wereld die steeds complexer wordt, bieden complottheorieën een eenvoudige verklaring. Het idee dat iemand aan de touwtjes trekt, geeft een gevoel van controle. Want waarom accepteren dat pech gewoon bestaat als je ook een schimmige elite de schuld kunt geven?
- Cognitieve behoefte aan patroonherkenning: Mensen zijn van nature geneigd om patronen te zoeken, zelfs waar ze niet zijn. Want dat vlekje op je tosti? Dat is vast een geheime code van de Illuminati.
- Groepsgevoel: Complotdenkers voelen zich vaak onderdeel van een exclusieve groep die ‘de waarheid kent’. Eindelijk ben je speciaal, zonder daar echt iets voor te hoeven doen.
Hoe Word Je een Complotdenker?
Niemand wordt geboren als complotdenker. Dit is een proces dat geleidelijk ontstaat, vaak als reactie op bepaalde gebeurtenissen of persoonlijke ervaringen.
- Angst en onzekerheid: In periodes van crisis of onzekerheid zijn mensen vatbaarder voor complotten. Denk aan de financiële crisis, terroristische aanslagen of de coronapandemie. Angst maakt creatief – soms een beetje té creatief.
- Sociale invloed: Via sociale media en online forums verspreiden complotten zich razendsnel. Eén YouTube-video later en je bent ervan overtuigd dat de aarde hol is.
- Persoonlijke ervaringen: Iemand die negatieve ervaringen heeft met autoriteiten (bijvoorbeeld politie of zorginstanties) kan sneller geneigd zijn om complottheorieën te geloven. Een verloren rechtszaak? Dat is vast een complot tegen jou persoonlijk.
- Opleidingsniveau en kritisch denken: Hoewel complotdenkers uit alle lagen van de bevolking komen, blijkt uit onderzoek dat mensen met een lager opleidingsniveau vaker in complotten geloven. Hoe minder je weet, hoe makkelijker het is om alles te ‘weten’.
Historische Complotdenkers
Complotdenken is van alle tijden. Het idee dat geheime genootschappen en elites achter de schermen de wereld besturen, is al eeuwenoud.
- De heksenvervolgingen in de middeleeuwen: Heksen zouden verantwoordelijk zijn voor misoogsten en epidemieën. Logisch, want iemand die kruiden verzamelt in het bos is natuurlijk een directe bedreiging voor je graanoogst.
- De Protocollen van de Wijzen van Zion (1903): Een antisemitisch document dat een fictief plan beschreef waarin Joden wereldwijd de macht zouden grijpen. Inmiddels is dit document ontmaskerd, maar sommige mensen gebruiken het nog steeds als ‘betrouwbare bron’.
- JFK en de moordcomplotten: De moord op president John F. Kennedy in 1963 leidde tot talloze theorieën over betrokkenheid van de CIA, de maffia en zelfs vice-president Lyndon B. Johnson. Want een simpele moordenaar is natuurlijk te saai.
Corona: De Perfecte Kweekvijver voor Nieuwe Complotdenkers
Tijdens de coronacrisis zag Nederland (en de rest van de wereld) een explosie aan nieuwe complottheorieën. Van het idee dat Bill Gates via vaccinaties microchips wilde inbrengen tot theorieën dat het virus niet bestond.
Waarom ontstond dit juist tijdens de pandemie?
- Onzekerheid: Mensen voelden zich angstig en machteloos. Dus wat doe je? Je zoekt naar een schuldige met diepe zakken.
- Verdeeldheid in beleid: Verschillende adviezen en maatregelen van overheden droegen bij aan wantrouwen. Want niks wekt meer vertrouwen dan politici die elkaar tegenspreken.
- Sociale isolatie: Door lockdowns spendeerden mensen meer tijd online, waardoor ze sneller in aanraking kwamen met complotgroepen. Immers, je kunt maar zo vaak bananenbrood bakken.
Complotdenken in Nederland: Boven Gemiddeld Enthousiast
Uit onderzoek van de Volkskrant blijkt dat een op de vijf Nederlanders gelooft in complottheorieën, een percentage dat hoger ligt dan in veel andere Europese landen. Dit geeft aan dat Nederland niet immuun is voor complotdenken, en dat het hier bovengemiddeld leeft.
Daarnaast zijn podcasts een belangrijke bron van complotverspreiding in Nederland. Volgens de NOS zijn er minstens 30 Nederlandse podcasts die actief complottheorieën verspreiden, waardoor het fenomeen nog breder wordt gedragen.
De Donkere Kant van Complotdenken
Complotdenken lijkt in eerste instantie onschuldig, maar de gevolgen kunnen veel verder reiken dan alleen vervelende gesprekken. Families worden uit elkaar gedreven, vriendschappen bekoelen en relaties raken beschadigd door eindeloze discussies over ‘de waarheid’. Soms lijkt het alsof complotdenkers alleen nog maar bestaan om je tijdlijn vol te gooien met dubieuze filmpjes en je in gesprek te houden totdat je je excuses verzint om het gesprek af te kappen.
Daarnaast kan complotdenken uitmonden in serieuze maatschappelijke problemen. Wat begint met online filmpjes over voetballers die ‘plotseling’ neervallen, kan in extreme gevallen leiden tot isolationisme, wantrouwen en zelfs gewelddadig gedrag. Mensen die zich verliezen in complotten kunnen vatbaarder worden voor radicale bewegingen. Dit zagen we bijvoorbeeld tijdens de bestorming van het Capitool in 2021, waarbij complottheorieën over verkiezingsfraude een directe rol speelden.
In Nederland zagen we vergelijkbare signalen bij protesten tegen coronamaatregelen. Demonstranten grepen naar complottheorieën om hun acties te rechtvaardigen, en sommige complotdenkers riepen zelfs openlijk op tot geweld. De lijn tussen ‘een beetje kritisch zijn’ en afglijden naar extremisme is dunner dan we denken.
Complotdenkers kunnen ook in het dagelijks leven een uitdaging zijn. Of je nu op een feestje staat of rustig je lunch probeert te eten, er is altijd wel iemand die je ‘wakker’ wil maken. Netflix-marathons zonder onderbrekingen? Vergeet het maar, want zelfs daar worden ‘verborgen boodschappen’ in gezien. Dit constante bombardement van complotretoriek kan mentaal uitputtend zijn voor de omgeving.
Het probleem is dat dit niet stopt bij vervelende gesprekken. Achter die schijnbaar onschuldige theorieën schuilt vaak een wereldbeeld dat diepgeworteld is in wantrouwen en angst, wat bijdraagt aan maatschappelijke polarisatie. Wat begint als frustratie over praatsessies met complotdenkers, kan uiteindelijk resulteren in grotere sociale verdeeldheid en een samenleving waarin feiten steeds minder waarde hebben.
Wat Als Jij Een Complotdenker Bent (En Er Vanaf Wilt)?
Merk je dat je steeds vaker bezig bent met complottheorieën en dat dit je leven beïnvloedt? Misschien voel je dat je relaties eronder lijden of merk je dat je steeds minder vertrouwt op de wereld om je heen. Het goede nieuws is dat je er iets aan kunt doen.
Wat kun je doen?
- Zoek naar betrouwbare bronnen: Raadpleeg erkende nieuwsmedia en controleer informatie uit verschillende perspectieven. Dit helpt je om beter onderscheid te maken tussen feiten en theorieën.
- Praat erover: Open een gesprek met iemand die je vertrouwt. Familie, vrienden of een professional kunnen helpen om je gedachten te ordenen.
- Neem afstand van sociale media: Probeer minder tijd te besteden aan platforms waar complottheorieën vaak circuleren. Richt je op andere activiteiten die je mentaal tot rust brengen.
Waar Kun Je Terecht voor Hulp?
Lukt het niet om er zelf uit te komen? Er zijn verschillende plekken waar je professionele hulp kunt zoeken:
- Huisarts: De eerste stap. Je huisarts kan je doorverwijzen naar gespecialiseerde hulp, zoals een psycholoog of counselor.
- GGZ (Geestelijke Gezondheidszorg): Voor begeleiding bij psychische klachten zoals angst, wantrouwen of obsessieve gedachten.
- MIND Korrelatie: Hier kun je anoniem en vertrouwelijk praten met professionals over psychische klachten. Je kunt bellen of chatten via mindkorrelatie.nl.
- Centrum voor Levensvragen: Voor hulp bij existentiële vragen of gevoelens van machteloosheid. Dit biedt een laagdrempelige manier om je gedachten te delen zonder direct zware psychologische trajecten in te gaan.
Hulp vragen is een teken van kracht. Je hoeft het niet alleen te doen.
Conclusie: Complotdenkers en de Maatschappij – Geen Gouden Combi
Het is verleidelijk om complotdenkers te zien als kleurrijke karakters, maar de gevolgen zijn vaak verre van grappig. Relaties brokkelen af, mensen raken geïsoleerd en in extreme gevallen leidt het tot geweld. Het echte complot? Misschien is dat wel hoe we met elkaar omgaan. En nee, daar is geen geheime elite voor nodig.
